Gədəbəyin uca dağlarındakı sirli qalaları və qədim yaşayış yerlərini dirçəldən,gizli sirlərinin kaşifi Tükəzban Alıyeva -(Göyüşova )

Azərbaycanın qədim torpaqları saysız-hesabsız sirləri qoynunda saxlayır. Bu sirləri üzə çıxaran, zamanın tozunu silən və keçmişə işıq tutan tədqiqatçılar arasında xüsusi yeri olan bir alim var: arxeoloq Tükəzban Nizami qızı Alıyeva (Göyüşova). O, təkcə qazıntı sahələrində artefaktlar toplayan bir alim deyil, həm də daşların və torpağın altındakı unudulmuş hekayələri oxuyan, Gədəbəyin uca dağlarındakı sirli qalaları və qədim yaşayış yerlərini dirçəldən bir kaşifdir. Tükəzban xanım AMEA Arxeologiya və Antropologiya İnstitutunun aparıcı elmi işçisi, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, dosent olaraq, 1995-ci ildən bəri Azərbaycan arxeologiyasına misilsiz töhfələr verməkdədir. Bu il, iyun ayında, onun institutdakı fəaliyyətinin 30 illiyi qeyd olunur.
Tunc dövrünün zəngin mirası: Kəmərlərin Dili
Tükəzban xanımın elmi maraqlarının mərkəzində Azərbaycanın Tunc dövrü arxeologiyası, xüsusilə də bu dövrə aid bəzəkli tunc kəmərlər dayanır. Onun 2010-cu ildə uğurla müdafiə etdiyi “Azərbaycanın tunc kəmərləri” adlı dissertasiya işi və eyniadlı monoqrafiyası bu sahədə fundamental bir bələdçi rolunu oynayır. Bu əsərlərində o, kəmərləri sadəcə kolleksiya kimi təqdim etməmiş, onları elmi əsaslarla tipoloji cəhətdən təsnif etmiş, xronoloji ardıcıllığını müəyyənləşdirmişdir.
Bu kəmərlər adi geyim elementi olmaqdan daha çox, qədim cəmiyyətin bir aynası idi. Üzərindəki hər bir naxış, hər bir fiqur – istər ov səhnələri, istər heyvan motivləri (maral, keçi, quş), istərsə də mürəkkəb həndəsi ornamentlər – dövrün insanlarının dünyagörüşünü, mifoloji təsəvvürlərini və sosial statusunu bizə danışır. Tükəzban xanım məhz bu “dili” anlamaq üçün illərini sərf etmiş, qədim metal sənətkarlarının istifadə etdiyi tökmə, döymə, oyma, qabartma və inkrustasiya kimi texnikaları təhlil edərək, Tunc dövrü Azərbaycanda metal emalının nə qədər yüksək səviyyədə inkişaf etdiyini sübut etmişdir. Onun tədqiqatları kəmərlərin yayılma coğrafiyasını və onların qonşu mədəniyyətlərlə əlaqələrini də ortaya qoymuş, Azərbaycanın qədim dövrlərdən bəri mühüm mədəniyyət qovşağı olduğunu nümayiş etdirmişdir.
Gədəbəyin Sirli Qalaçaları və Necropolları
Tükəzban Alıyeva-Göyüşovanın fəaliyyətinin ən mühüm hissələrindən biri də Gədəbəyin arxeoloji abidələrinin tədqiqidir. 2008-ci ildən bəri Gədəbəy arxeoloji ekspedisiyasına rəhbərlik edən Tükəzban xanım, son 40 ildə Azərbaycanda yeganə qadın ekspedisiya rəhbəri kimi fəaliyyət göstərmiş, bu sahədə qadınların rolunun artmasına təkan vermişdir.
O, Gədəbəyin siklopik tikililərində – qalaçalarında (Son Tunc-Erkən Dəmir dövrü yaşayış yerlərində), eyni zamanda qədim nekropollarda geniş miqyaslı arxeoloji tədqiqatlar aparmışdır. Azərbaycan ərazisində mövcud olan təxminən 150 qalaçanın 80-ə yaxını Gədəbəydə yerləşir və Tükəzban xanım bu abidələrin hər birində olmuş, onların indiki vəziyyətini öyrənmiş, bir çox yeni qalaçaları elmi dövriyyəyə daxil etmişdir.
“Leşkər qalaçası” və “Govdu qalaçası”nda aparılan tədqiqatlar onun işinin ən parlaq nümunələrindəndir. Dəlmə çayının sağ sahilində yerləşən 1.5 hektarlıq oval formalı Leşkər qalaçasında aparılan qazıntılar nəticəsində yaşayış evləri, emalatxana, təsərrüfat quyuları, ocaq yerləri və minlərlə artefakt (saxsı, sümük, daş məmulatı, metaləritmə gil bütələri) aşkar edilmişdir. Bu tapıntılar Tunc dövrü tayfalarının məişət həyatının və sənətkarlığının yüksək inkişaf səviyyəsini göstərir.
Xüsusilə qeyd etmək lazımdır ki, Tükəzban xanım 2022-ci ildə Azərbaycan tarixində ilk dəfə olaraq Gədəbəyin orta əsr qalaları – Qalakənd kəndindəki Koroğlu qalası və Söyüdlü kəndindən 7-8 km aralıda yerləşən Qız qalasında arxeoloji qazıntı işləri aparmışdır. Gədəbəyin dağlıq landşaftı, xüsusilə də Qız qalasına gedən yolun çətinliyi – torpaq yollar, qayalıqlar, gur sulu Şəmkir çayının içindən keçid və sıx meşələr, sonda isə 500 metrlik sıldırım qayalıqlarla piyada yol – bu tədqiqatların nə qədər əzmkarlıq tələb etdiyini göstərir. Bütün bu çətinliklərə baxmayaraq, Tükəzban Göyüşova bu ərazilərdə uğurlu araşdırmalar apararaq, əhəmiyyətli elmi nəticələr əldə etmişdir.
Əldə edilmiş minlərlə artefakt elmi tədqiqatdan sonra Gədəbəy Tarix Diyarşünaslıq Muzeyinə təhvil verilmiş, bununla da muzeyin elmi fondu xeyli zənginləşmişdir. Tükəzban xanımın tədqiqatları göstərmişdir ki, siklopik tikililər müvəqqəti yaşayış yeri deyil, daimi, möhkəmləndirilmiş qala tipli yaşayış yerləri olmuşdur.
Beynəlxalq əməkdaşlıq və gələcək arzuları
Tükəzban xanım elmi işlərini təkcə Azərbaycanda deyil, beynəlxalq elmi platformalarda da təqdim edir. Onun beynəlxalq konfranslarda iştirakı və xaricdə çap olunan elmi məqalələri Azərbaycan arxeologiyasının nailiyyətlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaqda mühüm rol oynayır. “Daryurd nekropolları” adlı məqaləsinin Qazaxıstanda keçirilən beynəlxalq konfrans materiallarında çap olunması da onun beynəlxalq əlaqələrinin göstəricisidir. Bu cür fəaliyyət Azərbaycanın Tunc dövrü abidələrinin dünya urbanizasiya kontekstində, yaxud Qafqaz arxeologiyası, etnologiyası və folkloru ilə bağlı beynəlxalq diskussiyalarda öz yerini tapmasına şərait yaradır.
Tükəzban Göyüşovanın ən böyük arzusu, ciddi dağıntıya məruz qalan və bir neçə onillikdən sonra yer üzündən tamamilə silinmək təhlükəsi qarşısında qalan Gədəbəyin Alban xristian abidələrinin arxeoloqlarla yanaşı, tarixçilər, memarlar, bərpaçılar və digər mütəxəssislərin iştirakı ilə tədqiqi, külliyyatının tərtib edilməsi, elektron xəritəsinin hazırlanması və mühafizəsinin təmin edilməsidir.
Tükəzban Nizami qızı Alıyeva (Göyüşova) Azərbaycan arxeologiya elminin parlaq simalarından biri kimi, ölkəmizin qədim mədəniyyətinin, xüsusilə də Gədəbəyin Son Tunc-Erkən Dəmir dövrünün arxeoloji abidələrinin araşdırılmasına əvəzsiz töhfələr vermişdir. Onun tədqiqatları, qədim mədəniyyətimizin dərinliklərinə enərək, bizə bu gün ki ,Azərbaycanın necə formalaşdığına dair əhəmiyyətli ipucları verir.
Bu yolda göstərdiyi müstəsna xidmətlərinə görə Tükəzban xanıma təşəkkür edir, gələcək fəaliyyətlərində daha böyük uğurlar arzulayırıq!

AMİDTV.AZ

Aygün Məmmədova Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü