Kiçik dünyaların, böyük tədqiqatçısı biologiya elmləri doktoru Gülzar Əliheydər qızı Mustafayeva

Yerin nəfəsi ağırlaşıb,meşələr alovlanır, buzlaqlar əriyir, dənizlər zibillə boğulur. Bu, bəşəriyyətin sürətlə inkişafının qaçılmaz, lakin, kədərli nəticəsidir. Amma ,bu qaranlıq mənzərədə ümid işığı yandıran, fədakarlıqla çalışan bir ordu vardır,Zoologiya alimləri. Onların ekologiya və konservasiya biologiyasına dair məqalələri, sanki, təbiətin son xilas planının kodlarını ehtiva edən müqəddəs kitablardır. Bu məqalələr, həqiqətən də, planetimiz üçün əsl xilaskar rolunu oynayır.
Zoologiya, sadəcə, heyvanları öyrənən bir elm deyil,bu, yerin həyat ritmini anlamaq, canlıların qovuşduğu möhtəşəm şəbəkəni (ekosistemi) deşifrə etmək sənətidir. Zoologiya alimlərinin tədqiqatları isə bu şəbəkənin ən zərif və həssas hissələrini – nəsli kəsilmək təhlükəsi ilə üz-üzə qalan növləri, dağılan yaşayış yerlərini və ekoloji tarazlığı pozan, insan fəaliyyətlərini işıqlandırır. Bir insanın ömrü, toxunduğu hər şeydə iz buraxırsa, bəzi ömürlər də var ki, onlar sanki ,bir kitabxana, bir laboratoriya və bir bağçanın sintezindən yaranır.Həyatın ecazkar mənzərəsində bəzi qəhrəmanlar gözə görünməz qalır. Onlar nəhəng binalar ucaltmır, gurultulu çıxışlar etmirlər. Onların cəbhəsi mikroskop şüşəsi, silahları isə qələm və bilikdir. Hər bir tədqiqatçı isə o bağçanın görünməyən güllərini üzə çıxaran, adını bilmədiyimiz, fəqət varlığı ilə təbiəti bəzəyən möcüzələrini tanıdan bir bağbandır. Bu, bağbanlardan biri də Zoologiya elminin zəhmətkeş, fədakar tədqiqatçısı, biologiya elmləri doktoru Gülzar Əliheydər qızı Mustafayevadır.  Onun əməyi, ortaq bir Yer Kürəsində yaşamağın qızıl qaydasını – millətindən, dilindən asılı olmayaraq, təbiətə olan məsuliyyətimizin hamımız üçün ortaq və sərhədsiz olduğunu – təsdiq edir. Bu, sadəcə elm deyil, həm də qardaşlıq və ekoloji həmrəylik poeziyasıdır.Ən kiçik canlıların həyat sirlərini öyrənərək, ölkəsinin kənd təsərrüfatına və ekologiyasına ölçüyəgəlməz töhfələr verən Gülzar Əliheydər qızı Mustafayevanın həyat hekayəsi də ,məhz belə, kiçik canlıların sirlərini açaraq böyük nailiyyətlərə imza atan ,bir alim ruhunun fədakarlıq yoludur.
Bakının sadə, zəhmətkeş ailəsində 1958- ci ildə göz açan Gülzar xanımın taleyindəki mühüm dönüş nöqtəsi ,təbiətə olan tükənməz marağı oldu. 1982-ci ildə Gülzar xanım, S.M. Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universitetinin Biologiya fakültəsindən məzun olaraq, AMEA Zoologiya İnstitutuna, yəni həşəratların sirli dünyasına qədəm qoydu. Bu, andan etibarən, onun həyatı mikroskop altında açılan rəngli bir sənədə çevrildi.
Gülzar xanımın elmi fəaliyyətinin mayası “Faydalı həşəratların introduksiyası və bioloji mübarizənin elmi əsasları” laboratoriyası oldu. O, təkrar-təkrar sübut etdi ki, təbiətdəki ən böyük mübarizə ,ən kiçik varlıqların çiyinlərindədir.
1990-cı ildə Şərqi Azərbaycanın afelinidləri (parazit arıcılardır) haqqında namizədlik dissertasiyası ilə bu kiçik müttəfiqləri ,elm aləminə təqdim etdi. 2017-ci ildə isə doktorluq işi – “Azərbaycanda kənd təsərrüfatı, park-dekorativ bitkilərinə zərər verən bərabərqanadlılar (Homoptera) və onların parazit və yırtıcıları” – onun bir alim kimi kamil sənətkar olduğunu təsdiqlədi. Bu, sadəcə elmi iş deyil, kimyəvi zəhərlənmədən yorulan torpaqlarımıza, bağlarımıza və sağlamlığımıza canı yanan bir alimin “alternativ çıxış yolu” manifesti idi. O, sanki təbiətə müraciət edərək, kimyadan uzaq, harmonik bir mübarizə metodunu təklif edirdi.
Gülzar Mustafayeva laboratoriyanın dar çərçivələrinə sığmayan bir alimdir. Onun fəaliyyəti alimlə xalq arasında körpü salmaq məramı ilə parlayır. Xüsusilə bildirçinçilik və zəfərançılıqla bağlı təşəbbüsləri ,onun elmin sosial yükünü dərk etdiyini sübut edir. O, “Azərbaycan zəfəranı” (D.V. Mustafayevlə birlikdə) və bildirçinçiliyə aid elmi-kütləvi kitabçaları ilə kənd təsərrüfatına yeni nəfəs verdi. Bu işlər sadəcə bir biznes ideyası deyil, kənd yerlərində alternativ gəlir mənbələri yaratmaq və fermerlərin ekoloji savadlanmasını təmin etmək missiyası idi. O, “Alimlərin Fermerlərlə Əlaqəsinə Yardım” İctimai Birliyinə rəhbərlik edərək, laboratoriyadan əldə edilən bilikləri birbaşa torpağa, fermerlərin əkin sahələrinə daşıdı.
Tədqiqatçı, yalnız lokal layihələrdə deyil, həm də qlobal elm səhnəsində fəaldır. O, Azərbaycanda və xarici ölkələrdə keçirilmiş 15 elmi konqres, qurultay, konfrans və simposiumlarda iştirak etmiş, elmi məruzələrlə çıxış etmişdir. Bu, Azərbaycan elminin dünya elminə inteqrasiyasının və təqdimatının vacib bir hissəsidir.
G.Ə.Mustafayevanın fəaliyyətində həm də Qırmızı Kitabdakı növlərin qorunmasına həsr olunmuş layihə (“Onların bizim köməyimizə ehtiyacı var”) xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu, alimin bioloji müxtəlifliyin qorunmasına verdiyi dəyərin və gələcək nəsillər qarşısındakı məsuliyyət hissinin göstəricisidir.
Gülzar xanımın elmi əsərləri (95-dən çox məqalə, monoqrafiya, bukletlər) onun intellektual xəzinəsidir. O, Şərqi Azərbaycanın afelinid faunasından tutmuş, kənd təsərrüfatı zərərvericilərinə qarşı inteqrirləşmiş mübarizəyə qədər geniş bir mövzu spektrini əhatə edir.
Onun hər bir məqaləsi – bir kəpənək, bir parabüzən, ya da bir yastıca haqqında olsun – təbiətin səssiz dilini anlamaq cəhdidir. O, bizə “Parabüzənlərin həyatı və təbiətdə rolu”-nu izah edərkən, əslində təbiətə daha hörmətlə yanaşmağın vacibliyini aşılayır. O, təkrar-təkrar vurğulayır ki, kənd təsərrüfatı zərərvericilərinə qarşı kimyəvi mübarizənin zərəri, təbiətin tarazlığını alt-üst edən zəhərli bir lənətdir. Alim olaraq onun şüarı: “Faydalı həşəratların yaxın dostu olun!”
Dünya böyük bir mozaikadır; hər millət öz rəngi, öz naxışı, öz taleyi ilə bu mənzərəyə daxil olur. Siyasi xəritələr bizi sərhədlərlə ayırsa da, Yer adlı bu evin ekologiya və kənd təsərrüfatı kimi həyati məsələlərində millətlər fərqli ola bilər, lakin təbiətə olan məsuliyyətimiz ortaqdır. Bu ortaq məsuliyyət ideyasını ən gözəl şəkildə Gülzar Əliheydər qızı Mustafayeva kimi alimlərin fəaliyyətində görmək mümkündür.
Onun fəaliyyəti sübut edir ki, qlobal əməkdaşlıq konfrans salonlarında deyil, bəzən ən kiçik bir həşəratın – bir afelinidin, bir parabüzənin həyat sirlərini öyrənən laboratoriyada başlayır. Alimin mikroskop altında gördüyü kiçik həşəratlar, əslində, Azərbaycanın böyük beynəlxalq əməkdaşlıq ruhunun ən zərif rəmzinə çevrilmişdir.
Bəli, Gülzar Əliheydər qızı Mustafayeva ən kiçik canlıların həyat sirlərini öyrənməklə, ölkəsinin kənd təsərrüfatına və ekologiyasına ölçüyəgəlməz töhfələr verən bir alimdir. Onun əməyi, yalnız elmi dərəcələrlə deyil, həm də toxunduğu sahələrdəki inkişaf və təbiətin müdafiəsi ilə ölçülür. O, Azərbaycan elminin, zəhmətin və təbiətə olan dərin sevginin parlaq bir simvoludur.
Gülzar xanım fəaliyyətini gərgin bir mübarizəyə həsr etdi. Bu mübarizənin əsas hədəfi kimyəvi zəhərlərdən yorulmuş torpaqlarımızı bərpa etmək və zərərvericilərə qarşı təbiətin öz silahı – entomofaqları (faydalı həşəratları) işə salmaq idi. O, illər boyu davam edən tədqiqatlarında, adi gözlə görünməyən afelinidlərin, parabüzənlərin və müxtəlif yırtıcı cücülərin zərərli çanaqlı yastıcalar, mənənələr və ağqanadlılarla necə mübarizə apardığını sənədləşdirdi.
Onun 1990-cı ildə Şərqi Azərbaycanın afelinidlərinə dair namizədlik, xüsusi ilə də 2017-ci ildə bərabərqanadlılar və onların parazit-yırtıcıları haqqında müdafiə etdiyi doktorluq dissertasiyası, kiçik canlıların ekosistemdəki böyük rolunu sübut edən monumentlərdir. Bu, sadəcə elmi faktlar toplusu deyil, həm də “Təbiətin özü ilə ,təbiəti müdafiə etmək” fəlsəfəsinin parlaq təzahürüdür.
Gülzar xanım elmi bilikləri laboratoriyanın divarları arasında saxlamadı. O, fermerlərin və ictimaiyyətin ekoloji savadlanması missiyasını öz üzərinə götürdü. “Alimlərin Fermerlərlə Əlaqəsinə Yardım ” İctimai Birliyinin rəhbəri olaraq, kəşf etdiyi metodları birbaşa tarlalara, bağlara daşıdı. O, sanki elm və kəndlinin əllərini birləşdirən bir körpü oldu.
Onun rəhbəri və iştirakçısı olduğu beynəlxalq layihələr (NATO, BMT, USAİD) – “Azərbaycanda bildirçinçiliyin inkişafı”, “Zəfərançılığın inkişafı”, “Hirkan meşələrinin qorunmasında alternativ gəlir mənbəyi” – onun fəaliyyətinin ekoloji və iqtisadi miqyasını göstərir. Gülzar xanım sadəcə elmi işlə məşğul olmurdu, Azərbaycanın regionlarında yeni, ekoloji cəhətdən dayanıqlı həyat tərzi üçün yol xəritəsi çəkirdi. Onun “Azərbaycan zəfəranı” və bildirçinçiliyə aid elmi-kütləvi kitabçaları, bu dəyişikliyin “müjdəçisi” oldu.
O, bizə, insanların dəyişmək gücünə inanmağı öyrədir. Müxtəlif konqreslərdə və simpoziumlarda – ABŞ-dan Türkiyəyə, Dubaydan Kanadaya qədər – Azərbaycan elmini uğurla təmsil edərək, təbiətə qayğı və hörmətin qlobal mesajını yaydı.
Nəticədə, Gülzar Əliheydər qızı Mustafayevanın adı “Kiçik canlıların böyük elmi” ilə sinonimləşib. O, minlərlə həşərat növünün öyrənilməsinə sərf etdiyi ömrü ilə sübut etdi ki, əsl böyüklük nəhəng tikililərdə deyil, təbiətin ən xırda toxunuşlarına qulaq asmaqda və onu sevgi ilə qorumaqdadır. O, Azərbaycan torpaqlarını kimyəvi zəhərlərdən qoruyan, sağlam və məhsuldar gələcəyə yol açan, bir alimdir. Bu gün onun əməyi, həm elmi, həm də, mənəvi baxımdan gələcək nəsillər üçün ən qiymətli irsdir.
Gülzar xanımın əsas elmi tədqiqatı entomologiya – həşəratlar aləmi üzərində qurulsa da, onun təşəbbüsləri bu dar sahənin hüdudlarından kənara çıxdı. O, aydın şəkildə dərk edirdi ki, ekologiya və kənd təsərrüfatı yalnız akademik müzakirə mövzusu deyil, birbaşa iqtisadi rifahın və ətraf mühitin dayanıqlığının əsasıdır. Bu məqamda, onun beynəlxalq maliyyə dəstəyi ilə həyata keçirdiyi layihələr özünü büruzə verir:
CEPF-WWF tərəfindən dəstəklənən “Hirkan meşələrinin qorunmasında bildirçinçiliyin inkişafı alternativ gəlir mənbəyi kimi” (2005-2006) layihəsi, alimin vizyonunun ən parlaq nümunəsidir. Bu, sadəcə quş yetişdirməkdən ibarət deyildi,bu, yerli əhalinin meşəyə təzyiqini azaltmaq üçün onlara dayanıqlı, ekoloji cəhətdən təmiz gəlir mənbəyi təqdim etmək fəlsəfəsi idi. Meşələri qırmaq, ya da təbiəti istismar etmək əvəzinə, insanlara təbiətlə harmoniyada yaşamağın yolları öyrədilirdi.
Hətta NATO kimi hərbi-siyasi təşkilatın qrantı ilə həyata keçirilən “Azərbaycan koksinellidləri” (2003) layihəsinin rəhbəri olması, alimin elmi fəaliyyətinin qlobal əhəmiyyətini göstərir. Koksinellidlər (parabüzənlər) bioloji mübarizənin əsas “əsgərləridir”. Bu layihə, Azərbaycanın bioloji zənginliyinin öyrənilməsinin və qorunmasının həm təhlükəsizlik, həm də iqtisadiyyat baxımından nə qədər vacib olduğunu bir daha təsdiqlədi.
BMT-nin İnkişaf Proqramı (UNDP) ilə əməkdaşlıq çərçivəsində reallaşan “Zəfərançılığın inkişafı” (2010) layihəsi isə qədim bir mədəniyyəti iqtisadi perspektivə daşıdı. Zəfəran, Azərbaycan torpaqları üçün unikal məhsuldur. Gülzar xanımın elmi bilikləri ilə bu mədəniyyətin bərpası və inkişafı, regionlarda yeni iş yerləri və yüksək dəyərli ixrac məhsulu demək idi. O, bu təşəbbüsü “Azərbaycan zəfəranı” adlı elmi-kütləvi kitabçada (D.V. Mustafayevlə birlikdə) sistemləşdirərək, elmi biliyi birbaşa fermerlərin əlinə verdi.
Gülzar xanım sadəcə elmi işlə məşğul olmurdu, o, Azərbaycanın regionlarında yeni, ekoloji cəhətdən dayanıqlı həyat tərzi üçün yol xəritəsi çəkirdi. O, kimyəvi pestisidlərin fəlakətli nəticələrini (məsələn, “Ətraf mühit və insektisidlər” bukleti) dərindən dərk edərək, yerinə təbiətin zərif müdaxiləsini – bioloji mübarizəni qoyurdu. Bu isə fermerlərin ekoloji savadlanmasını və ənənəvi təcrübələrdən uzaqlaşmasını tələb edirdi.
Onun “Bildirçinçilik gəlirli və perspektivli biznesdir” və “Bildirciliyin menecmenti” kimi kitabçaları, elmi məlumatı biznes-planlaşdırma prinsipləri ilə birləşdirərək, insanlara həm təbiətə hörmət etməyi, həm də bu hörmətdən gəlir əldə etməyi öyrətdi. Bu kitabçalar, dəyişikliyin “müjdəçisi” oldu – onlar sübut etdilər ki, müasir elm Azərbaycanın kənd təsərrüfatını həm qoruya, həm də inkişaf etdirə bilər.
Gülzar Mustafayevanın fəaliyyəti, beynəlxalq platformalarda Azərbaycan aliminin yalnız fundamental elmlə deyil, həm də sosial-iqtisadi inkişaf, yoxsulluğun azaldılması və ekoloji təhlükəsizlik məsələləri ilə məşğul olduğunu nümayiş etdirən parlaq bir örnəkdir. O, elmlə cəmiyyəti barışdıran, kiçik həşəratların sirləri ilə böyük regional problemlərin həllini tapan, fədakar bir ziyalıdır. Onun əməyi, elm və təbiət naminə beynəlxalq həmrəyliyin ən gözəl dərslərindən biridir.
Gülzar Mustafayevanın fəaliyyətində beynəlxalq həmrəylik yalnız maliyyə dəstəyi almaqla məhdudlaşmırdı. O, Amerika, Türkiyə, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri və digər ölkələrdə keçirilən elmi konfrans və simpoziumlarda fəal iştirak edərək, Azərbaycanın elmi potensialını dünyaya nümayiş etdirdi. O, məruzələri ilə, öz sahəsindəki ən son kəşfləri paylaşmaqla, qlobal bilik fondundan bəhrələndi və bu fonda öz töhfəsini verdi.
Onun “Alimlərin fermerlərlə əlaqəsinə yardım” ictimai birliyinə rəhbərliyi, beynəlxalq təcrübələrin Azərbaycanda lokallaşdırılmasının ən effektiv mexanizmi oldu. O, qlobal bilikləri yerli torpağa uyğunlaşdıraraq, region əhalisini ekoloji savadlandırdı.
Zoologiyanın zamanla sınaqdan keçən, daim genişlənən bir elm kimi möhkəmlənməsinə xidmət edən,bəşəriyyətin təbiətlə olan əbədi əlaqəsini, dərketmə ehtirasını və qoruma məsuliyyətini özündə əks etdirən ,əzəmətli bir elmi irsdə xidmətlərinizə görə, kollektivimiz adından təşəkkür edib, gələcək fəaliyyətlərinizdə uğurlar,nailiyyətlər arzulayırıq.

PS : Göstərdiyi köməkliyə görə Araşdırmacı Jurnalist Sahilə Abdullayevaya xüsusi təşəkkürümüzü bildiririk

AMİDTV.AZ

Aygün Məmmədova Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü